Yaşam Boyu Gelişimde Nöromodülasyon
Davranışsal, bilişsel ve motivasyonel gelişim çevresel ve sosyal etkilerle şekillenir. Gelişimi etkileyen unsurlar sadece dış kaynaklı değil aynı zamanda bireyin nörobiyolojik kalıtımı gibi iç unsurlara da bağlıdır. Biliş, duygu ve motivasyonumuzu kontrol eden nöral ağlar nörotransmitter sistemlerle yönetilir. Dolayısıyla bu sistemlerin olgunlaşması ve yaşlanması gelişimde doğrudan ve önemli etkilere sahiptir. Bireyin nörobiyolojik, sosyal ve kültürel donanımı kadar istemli eylemleri ve seçimleri de gelişimin düzenlenmesinde etkilidir.
Beyinde nöronlar arası iletişimi düzenleyen birçok nörotransmitter sistem türü bulunur. Örneğin katekolamin grubu biliş ve davranışta çok önemli olan dopamin, serotonin ve norepinefrini içerir. Yapılan son çalışmalar gösteriyor ki striatal dopamin mekanizması ödül sisteminde etkili olduğu kadar çalışma hafızası ve dikkat üzerinde de etkili. Nörotransmitter sistemler beyin döngülerini modüle ederek bireyin amaç, eylem ve davranışlarını uyarlamasını sağlar. Bu yüzden nörotransmitter sistemlerin olgunlaşması ve yaşlanması yaşam boyu davranışsal ve bilişsel gelişim için doğrudan etkilere sahiptir.
Yaşlanma Sürecinde Nörotransmitterler
Araştırmalar dopamin, serotonin ve asetilkolin sistemlerinin bütünlüklerinin normal yaşlanma sürecinde azaldığını göstermektedir. Demans ve nörodejeneratif süreçleri etkileyen kolinerjik sistemlerde de yaşlanma ile azalmalar söz konusudur. Bu bulgular yaşla beraber düşen işlem hızını ve çeşitli hafıza türlerinde görülen azalmaları açıklamaktadır. Subkortikal ve kortital dopamin sistemleri doğum sonrası düzenli biçimde artar. Subkortikal dopamin sistemi ergenlik öncesi zirve seviyeye ulaşırken kortital dopamin sistemi erişkin dönemde zirve yapar. Kortikal dopamin sisteminin daha uzun süren olgunlaşması, çocukluk ve ergenlik döneminde dikkatin ve diğer yürütücü işlevlerin gelişimini sınırlayabilir.
Peki bu sistemleri geliştirmek mümkün mü? Bilişsel müdahale programları bu konuda umut vaadediyor. Genç yetişkinlere uygulanan bir çalışma hafızası öğrenme programından sonra prefrontal ve parietal kortekslerdeki dopamin reseptörleri faaliyetinde artış gözlenmiş. Bilişsel müdahalelerin nöromodülasyon üzerindeki etkilerinin yetişkinler ve diğer yaş gruplarındaki etkilerinin farkına varılmaya başlanmıştır.
Nöromodülasyon Hep Devam Ediyor
Davranışsal kontrol bireyin kendi gelişimini yönlendirmesinde gereklidir. İnsanlar kısa ve uzun vadeli hedeflerine ulaşmak için kararlar alırlar. Dikkat ve motivasyon gerektiren bu eylemlerde frontal-striatal ağlar rol oynar. Bilişsel kontrol, karar verme ve hedefe yönelik bağlam bilgisinin değerlendirilmesi gibi süreçlerde subkortikal dopamin sisteminin rolü olduğu düşünülmektedir. Dopamin reseptörlerinin etki derecesinin ölçüldüğü bir çalışmada çocuklar ve yaşlı erişkinlerde, ergen ve genç erişkinlerden daha fazla geri bildirim gözlenmiştir. Bu durum nörobilişsel fenotipler üzerindeki genotip etkilerinin, beyin olgunlaşması ve yaşlanmaya bağlı olarak değişebileceğini göstermektedir.
Bugüne kadar yapılan çalışmalar nöromodülasyon davranışlar üzerindeki etkisi üzerinde tek yönlü olmuştur. Fakat sosyo-bağlamsal ve bilişsel müdahaleler gibi olgular da beyin ve davranış gelişimi üzerinde etkilidir. Nöromodülatör aracılı bağlamsal etkilerin yaşam boyu incelenmesi, motivasyonel, duygusal ve sosyal bağlamlarda beyin gelişimi ile yaşlanma arasındaki çift yönlü mekanizmaları anlama umut verici yollardır.
Hazırlayan: İrem Havle
Kaynak
Li, S. C. (2013). Neuromodulation and developmental contextual influences on neural and cognitive plasticity across the lifespan. Neuroscience & Biobehavioral Reviews, 37(9), 2201-2208.
