Amnezi Nedir, Hangi Türleri Vardır ve Nasıl Tedavi Edilir?
Amnezi deyince çoğu insanın aklına unutkanlık gelir. Amnezinin en temel karakteristik özelliği derin unutkanlık durumudur. Bunun altında beyin hasarı, nörolojik bir hastalık, kalp-damar rahatsızlıkları veya psikolojik rahatsızlıklar yatabilir. Alzheimer hastalığının ileri evrelerinde yaşanılan unutkanlık durumu da bir tür amnezidir. Bu diğer bilişsel işlevlerin kaybıyla olabileceği gibi tek başına da ortaya çıkabilir. Amnezi hastaları, zeka testlerinde ortalamanın çok üstünde performans gösterebilir. Bir kişinin ileriye veya geriye dönük bazı şeyleri hatırlayamaması zekasının değil, belleğinin kusurlu oluşundan kaynaklanır.
Sorun sadece bellekte ise amnezi hastaları dil ve sosyal becerilerini kaybetmezler. Uzak geçmişe ait anılarını da kolay kolay unutmazlar. Çevrenizde Alzheimer veya demans hastası varsa görebilirsiniz. Birkaç gün öncesini hatırlamakta zorluk çekerken bu kişiler 30 yıl öncesini çok kolay hatırlayabilirler. Buradaki sorun bilginin kısa dönem hafızasından uzun dönem hafızaya aktarılmasındadır. Amnezi hastaları günlük konuşmalarında pek sıkıntı çekmezler, çünkü bilgileri kısa süre belleklerinde tutabilirler. Ancak araya bir süre gidince bunları unutacaklardır.
Amnezinin Tarihi
Biraz geçmişe dönüp bu işin nasıl geliştiğinden bahsedelim. 1957 yılında Scoville ve Milner adlı bilim insanları H. M. adlı hastanın medial temporal lobunun amnezi ile ilişkili olduğunu keşfetti. Temporal lob beynin iki yanında bulunan hipokampusu içinde barındıran yapıdır. H.M. beyninin iki tarafındaki temporal lobları cerrahi olarak aldırdıktan sonra şiddetli hafıza sorunları yaşamaya başladı. H. M. gibi hastalar sayesinde bilim insanları amnezinin ve belleğin beyindeki yeri ile ilgili çok şey öğrendiler. Hipokampusun de içinde bulunduğu medial temporal lobta birçok bölge bellek için elzem öneme sahiptir. Bu bölgeler hâlâ çalışılıyor ve mümkün olduğunca ayrıntılı bir şekilde belleğin haritası çıkarılıyor. Son yıllarda Nobel ödüllerinden biri de entorhinal korteks ve hipokampus arasındaki ilişkinin araştırılmasına gitti.
Temporal lobun dışındaki bölgelerin hasar görmesi de belleği kötü etkileyebilir. Beyin küçük özelleşmiş alanlar halinde değil, bir bütün halinde çalışır. Araştırmacılar talamusun belirli bölgelerinin hasar görmesi sonucunda da belleğin ne kadar hasar gördüğünü merak ediyorlar.
Belleğin Gruplandırılması
Amnezi üstünde yapılan onlarca yıllık çalışmalar bize gösteriyor ki, bellek birden fazla sistemle çalışıyor. Bu sistemlerden hangisi zarar görürse amnezinin türü de ona göre değişiyor. Bellek türlerine kısaca değinelim. Kodlama türüne göre iki tür belleğimiz var: Bildirimsel ve örtülü bellek. Bildirimsel bellek bizim istemli çağırdığımız bilgileri depolar. Türkiye’nin başkenti neresidir diye sorulduğunda Ankara yanıtını vermeniz bildirimsel belleğinizin çalışmasıyla gerçekleşir. Örtülü bellek ise farkında olmadan çağırdığımız bilgileri depolar. Yürürken kimse ayağımı 60 cm ileri atmam gerekiyor, şimdi diğer ayağımı geri çekmem gerekiyor diye düşünmez. Tüm bunlar kendiliğinden biz farkında olmadan gerçekleşir.
Amnezi sözcüğü birçok bellek hasarını niteleyen geniş bir kavramdır. Amnezi ileriye dönük olabilir, geriye dönük olabilir. Çok geniş bir yelpazede kendini gösterebilir. Şimdi amnezinin türlerinden bahsedelim.
Amnezi Çeşitleri
İleriye Dönük Amnezi
İleriye dönük amnezi kişinin yeni bilgileri belleğinde saklayamaması durumunu ifade eder. Bu kişiler yeni birisiyle tanıştıktan sonra onu hatırlamada çok zorlanırlar, konuştukları konuları çabuk unuturlar. Yukarıda bahsettiğimiz H. M. isimli hastanın da şiddetli ileriye dönük amnezisi vardı. H. M. doktoruyla sürekli görüşüyordu ancak her seferinde konuşmalarını dakikalar sonra unutuyordu. İleriye dönük amnezinin şiddeti de kişiden kişiye göre değişkenlik gösterir. Ancak hipokampusta meydana gelen küçük bir hasar bile çok ciddi sonuçlar doğurabilir.
Geriye Dönük Amnezi
Geriye dönük amnezi, rahatsızlığın başlangıcından önceki bilgileri hatırlayamama durumudur. İleriye dönük amneziyle birlikte ortaya çıkabilir. Amnezinin bu türünde ileriye dönük olandan farklı olarak hipokampus ve ona yakın kortikal yapılarda meydana gelen hasarlar da amnezinin şiddetini etkileyebilir. Yakın zamanda yaşadığımız olayları hatırlamak çok zor iken uzak geçmişte yaşanmış anıları geri çağırmak mümkündür. Yukarıda da dediğimiz gibi çok eski bilgiler amneziden pek etkilenmezler. Bu olguya bilim insanları zamanla artan geriye dönük amnezi (temporally graded retrograde amnesia) adını veriyorlar.
Scoville ve Milner’in H. M. adlı hasta üzerindeki çalışmaları zamanla derecelenen geriye dönük amnezinin en iyi örneklerinden biridir. H. M. geçirdiği ameliyattan kısa süre önce yaşadıklarını hiç hatırlamazken gençliğine dair anılarını çok iyi bir şekilde hatırlayabiliyordu. Bu uzak anıların hatırlanması genellikle belleğin pekiştirilmesi adı verilen bir süreçle sağlanır.
Belleğin pekiştirilmesi (memory consolidation) beyinde bilgiler oluşurken aktif olan nöral yapıların tekrar organize olması ve korteksin yeniden işlemden geçmesidir. Gün içinde tonla veri beynimize akar ama bunlardan en önemlilerini seçer, kaydederiz. Beyne aldığımız bilgileri filtreleme işleminden sonra en gereklilerini uzun dönem belleğe alma işlemine belleğin pekiştirilmesi denir. Bilgiler öncelikle medial temporal lobun hipokampus adlı bölgesinde işlenir ancak uzun dönem bellek serebral kortekste bulunur. Tam kesin değil ama elimizdeki bulgular bunu gösteriyor.
Kaynak Amnezisi
Amnezinin bir türü olan kaynak amnezisinde kişi bir gerçeği veya fikri hatırlayabilir ama bilginin nerede veya ne zaman öğrenildiğini hatırlamakta zorluk çeker. Bilginin kendisine erişim sağlayabilirler ancak onun nerede, ne zaman öğrenildiğine ulaşamazlar. Bunun nedeninin frontal lobda meydana gelen hasarlar sonucu beynin konumsal-zamansal bilgiyi işleyememesidir. Çoğunlukla gençlerde görülür ancak yaşlılarda da ortaya çıkabilir.
Geçici Küresel Amnezi
Geçici küresel amnezi, herhangi bir bilişsel rahatsızlık olmaksızın hem ileriye dönük hem de geriye dönük amnezinin ani başlangıçlarıyla kendini gösterir. Genellikle orta yaşlı ve yaşlı bireylerde görülür. Birkaç saat sürerken çoğu durumda gün içinde kendiliğinden düzelir. Geçici küresel amneziden muzdarip kişiler bellek bozukluklarından şikayet ederler. Ancak bu kişilerin bilinç ve farkındalık düzeylerinde herhangi bir bozukluk yoktur. Doğru tıbbi yardımla tamamen iyileşebilirler.
Hazırlayan: Çağlayan Taybaş
Kaynaklar
- Baldo J, Shimamura A. 2002. Frontal lobes and memory. Sf 363 – 380
- https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16422663
- https://medlineplus.gov/ency/article/003257.htm
