Zaman Ölçümleri: Bir Saat Neden 60 Dakika?

Bazen su gibi akıp giden bazen ne kadar ileri sarmak istesek de yapamadığımız bazense durdurmak istediğimiz,  insandan insana değişen bir algıdır zaman. Bunun nasıl gerçekleştiğini merak ediyorsanız şu yazıyı okuyabilirsiniz:  https://sinirbilim.org/zaman-algisi-insanlarda-nasil-degisiyor/  Ben bugün zamanla ilgili nerede ve kimin yanında olursak olalım değişmeyen zaman ölçümlerinden bahsedeceğim. Mesela bir saat neden 60 dakika bir dakika neden 60 saniye , ya da duvardaki saate baktığımızda sayılar neden 12 ye kadar?

Sümerler

Neredeyse bütün planlarımızı zamana göre yapıyoruz. Hayatımızı ona göre şekillendirdiğimiz bir şeyin “uygarlığı doğuran halk”  tarafından belirlenmesi şaşırtıcı değil. Bu halk yani Sümerler  M.Ö.  2000 – 4000 arası,  Dicle ve Fırat Nehirleri arasında kalan topraklarda(Mezopotamya) yaşamış şu an hayatımızda kullandığımız birçok şeyde izleri olan uygarlıktır. Günümüzden yaklaşık 5000 yıl önce,  Sümerler yazıyı bulmuşlar, ilk kent devletlerini kurmuşlar, ilk yasalar düzenlemişler, ilk mit ve destan örneklerini vermişlerdi.

Mimarinin gelişmiş olduğunu yaptıkları tapınaklarla kanıtlayan ticaretin canlı olduğu bu halk kısa sürede Mezopotamya yayıldı. Bu yayılma birçok ihtiyaç doğururdu navigasyon gibi. Bir yerden bir yere gitmek, tekrar geri dönebilmek, bu yolu başkasına tarif edebilmek, nerede olduğumuzu anlayabilmek, yolun ne kadar zamanımızı aldığını hesaplayabilmek.. Bunların hepsi navigasyon terimini açıklıyor. Şimdi kesin sonuç alabildiğimiz navigasyon uygulamalarıyla işimiz çok kolay. Peki binlerce yıl önce insanlar ne yapıyordu?

Yollar Uzadıkça Sayma İhtiyacı Doğdu

Yol tarifleri için belirli noktalar belirlemek (mesela şu kaya şu ağaç ..) çok akıllıca. Ancak hiçbir şeyin olmadığı uçsuz bucaksız çöller için maalesef kullanışsız. Güneşin doğuş ve batış yönünün değişmemesi yön kullanmada çok işe yarıyor. Ama güneş mevsimlere göre farklı saatlerde doğup batıyor. Burada da güneş saatleri devreye giriyor (Güneşin hareketlerine göre gölgeden saatin hesaplanmasına yardımcı olan saatler). Bir günün 24 saat olduğunu biliyoruz ama o zamanlar daha sayılar bile yok. Yol uzadıkça sayma ihtiyacı da artıyor. Yazının icat edilmediği zamanlarda insanlar parmaklarıyla taşlarla ya da çentik hesabıyla sayıyorlarmış. Sümerler sayılar için şöyle şeyler kullanıyorlarmış: mesela bir koyun için üzerinde artı işareti olan bir kil misket ama 100 koyun için 100 misket yerine farklı bir simge keçi için farklı simgeler. Yani günümüz abaküsünü oluşturmuşlar. Sonra M.Ö. 3100’lerde sayıları bulmuşlar.

60’lık Sayı Tabanı ve Bir Saat Ölçümü

Nerede olduğumuzu bilmemiz için zamanı ve yönü bilmemiz lazım. Sayıların nasıl bulunduğuna dair kısa bilgilerden sonra şimdi de açıların ve zaman biriminin de nasıl ortaya çıktığına bakalım.Sümerler ve onları takiben Babillerde bizdeki gibi 10’luk sayı tabanı yoktu. Onlar 60’lık sayı tabanı kullanıyordu. Peki neden 60? Lidyalılar para bulmadan önce alışverişte takas kullanılıyordu ve bir şeylerin ölçüsünü belirlemek için belli yöntemleri vardı. Mesela parmak hesabı yapıyorlardı. İki eli kullanarak en fazla ve en kullanışlı sayıyı elde etmek için parmak boğumlarını kullanıyorlardı.Şimdi sağ elinizin baş parmağıyla parmaklarınızın boğumlarını sayın. Her parmakta 3 boğum ve 4 parmakta toplam 12 boğum ediyor. Her 12 sayıda sol elinizden bir parmak kapattığınızda sonunda sol eliniz yumruk oluyor ve 60 anlamına geliyor. Mesela bir şeyin fiyatı gibi düşünebilirsiniz. 1 yumruk 60 lira 3 kere sallarsam 180 lira gibi. Ticarette 60 çok kullanışlı bir sayıdır. Çünkü 10 tane kalansız böleni vardır (2 3 4 5 6 10 15 20 30 60 ). Günümüzdeki 60’lar buradan olduğunu hala Asya da bazı toplumların sayı tabanının 60 oluşu daha çok kanıtlıyor.

Geometrik Hesaplar

Peki neden daire 12 ye bölündü? Sümerler çember konusunda baya iyilerdi ve çemberi içine çizdikleri çokgenlerle hesaplıyorlardı.Çemberin içine en rahat çizilebilen çokgen düzgün altıgen yani 6 tane eşkenar üçgen.O yüzden daire 360 derece.Her üçgenin kirişinin orta noktasından merkeze çizdiğimiz doğrularla da 12 elde ediliyor.

Zamanı ölçemeseydik hayatımızı düşünemiyorum. İnsanlar binlerce yıl önce ölçmeye başlamışlar. Şimdi daha kesin ölçüyoruz hayatımızı daha düzenli daha verimli hale getirilmek için ne büyük şans. Umarım bu yazıyla hayatımızı daha verimli hale getirmek için zamanımızı ayarlarken kıymetini daha da çok anlarız.

Hazırlayan: Özge Coşkun

Kaynaklar

1. Bilim ve Teknik Dergisi EKİM 2011 sayısı (Bir saat neden 60 dakika? Matemanya)
2. Bilim ve Teknik Dergisi Haziran 2001 sayısı (Uygarlığı Doğuran Halk Sümerler, Gökhan TOK
3. Sualtı Bilim Ve Teknoloji Toplantısı Sbt’2012 17-18 Kasım 2012 Bildiriler Kitabı (Deneysel Arkeoloji / Antik Çağlardan Ortaçağa Navigasyon Yöntemleri Ve Cihazlar Osman Erkurt, Remzi Mehmet Fertan